عزت نفس، نوعی احساس ارزشمندی است که افراد نسبت به خود دارند و هرچه این حس قوی‌تر باشد و افراد از کودکی بیشتر آن را تجربه کرده باشند، در ارتباطات آینده خود موفق‌تر خواهند بود. ما هنگامی که یاد می‌گیریم خودمان را دوست داشته باشیم، دیگر اجازه نمی‌دهیم دیگران به راحتی ما را آزار بدهند. فقدان عزت نفس در فرزندان آنان را به اعتیاد، خشونت، پرخاشگری و … می‌کشاند و برعکس داشتن عزت نفس و احساس ارزشمندی مانع این آسیب‌ها خواهد بود. در واقع عزت نفس از افکار، احساسات، عواطف و تجربیات ما در طول زندگی نشات می‌گیرد. اگر همیشه خود را شخصی منفور بدانیم یا برعکس خود را شخصی محبوب تلقی کنیم، این که همیشه دیگران را بر خود مقدم بدانیم و … برداشت‌هایی هستند که موجب می‌شوند ما نسبت به خود احساس خوشایند ارزشمند بودن یا برعکس احساس بی‌کفایتی و بی‌لیاقتی داشته باشیم.

اما سوال این‌جاست که چگونه می‌توان عزت نفس را از همان کودکی در فرزندان تقویت کرد تا آن‌ها در بزرگ‌سالی دچار مشکل نشوند ؟ در این خصوص با دکتر زهرا رمضانخانی، روانشناس و مشاور، گفت‌وگو کرده‌ایم.

حس ارزشمندی

هرکس نسبت به خود شناختی دارد و به گونه خاصی فکر می‌کند و همین موضوع نشان می‌دهد که او تا چه حد خود را دوست دارد. همه ما از بدو تولد از وابستگی، ناتوانی و نیاز خود به بزرگ‌سالان آگاه می‌شویم، بنابر این اگر در خانواده‌ای متولد شده باشیم که آن خانواده، انتظار تولدمان را می‌کشیدند، به ما به اندازه کافی محبت نشان می‌دهند و ما نیز احساس ارزشمندی خواهیم داشت؛ در واقع این که تا چه حد از طرف والدین خود پذیرفته شویم و به نیازهای اولیه ما تا چه حد و در چه زمانی پاسخ داده شود نیز در ایجاد عزت نفس و افزایش آن، بسیار موثر است.

کودکی

دوران کودکی یکی از دوران مهمی است که در نحوه شکل‌گیری عزت نفس هر فرد بسیار مهم است و ایجاد اولیه آن، به دست والدین و اطرافیان شکل می‌گیرد؛ همچنین در مرحله بعدی حس ارزشمندی از طریق مجموعه افکار، احساسات و تجربیات ما از کودکی‌مان به وجود می‌آید و به مرور افزایش یا کاهش می‌یابد و بدین ترتیب فرد می‌تواند خودش را توانمند، با کفایت و موفق بداند. در این میان نقش مادر بسیار مهم است؛ یعنی اگر رابطه مادر و فرزند رابطه خوبی باشد و کودک احساس کند که مادرش می‌تواند پاسخگوی احساسات و نیازهایش باشد، به سرعت و به طور موثری واکنش نشان می‌دهد و می‌فهمد آنقدر ارزشمند هست که والدین و اطرافیان به او محبت کنند.

وقتی مدام علایق، خواسته‌ها و احساسات کودک نادیده گرفته شود یا تحقیر شود و او را با بچه‌های دیگر مقایسه کنند و انتظاراتی فراتر از سن و سالش از او داشته باشند و … عزت نفس کودک به قدری تضعیف می‌شود که بازگشت و ترمیم آن بسیار سخت خواهد شد. یادمان باشد اگر نتوانیم امنیت، توجه و محبت لازم را به موقع به کودک بدهیم، ترمیم آن بسیار سخت و حتی غیر ممکن خواهد بود. ما باید به فرزندمان بگوییم او را به همان صورتی که هست، دوست داریم و می‌پذیریم؛ نه آنگونه که خودمان می‌خواهیم.

نقش والدین

یادمان نرود عزت نفس والدین هم بر فرزندانشان بسیار تاثیرگذار است. شاید بتوان گفت این موضوع حتی از آموزش مستقیم پرورش عزت نفس هم موثرتر است؛ مثلا اگر مادری مدام غر بزند که خیلی بدشانس است و هیچکس به او کمک نمی‌کند، رفتار کودکش نیز مطابق همان الگو خواهد بود. همه ما در دوران کودکی ابتدا یاد می‌گیریم از رفتار والدینمان الگو برداری کنیم و سپس همانگونه رفتار کنیم؛ در نتیجه اگر والدینمان دائم از ما ایراد بگیرند، ما نیز یقین پیدا می‌کنیم که به اندازه کافی خوب نیستیم.

حس ارزشمندی و عزت نفس به معنای این نیست که خودمان را بسیار توانمند بدانیم، در واقع ما باید مشکلات، ناتوانی‌ها و محدودیت‌هایمان را نیز بپذیریم و این موارد را به فرزندانمان هم بیاموزیم. آن‌ها باید بدانند حتی اگر نمره کمی بگیرند، شماتتشان نمی‌کنیم. به این ترتیب به فرزندانمان نمی‌گوییم: (من تو را زمانی کاملا می‌پذیرم که مطابق میل من عمل کنی…)

موضوع دیگری که می‌تواند به افزایش عزت نفس کودک کمک کند، واگذاری مسئولیت به اوست؛ چون در این صورت است که فرزند احساس کفایت می‌کند و فرصتی برایش پیش می‌آید تا با توانایی‌های خود بیشتر آشنا شود و احساس غرور و کفایت کند. در واقع ما می‌توانیم این کار را با فعالیت‌های خیلی ساده شروع کنیم؛ مثلا از کودکی بخواهیم خرید کند، غذای ساده‌ای بپزد، در انجام کارهای خانه به ما کمک کند و ...؛ یعنی طوری رفتار کنیم که این تجربه‌ها برای کودک لذت بخش باشند.

همچنین باید بدانیم تشویق به موقع کودک را اولویتمان قرار بدهیم، همانگونه که باید مقایسه را برای همیشه از فرهنگ لغاتمان حذف کنیم؛ چون این کار باعث به وجود آمدن حس حقارت، حسادت و تبعیض در کودک می‌شود.

متاسفانه گاهی با محدود کردن فعالیت‌های کودکان، به ویژه دختران، احساس ناتوانی و ضعف را در آن‌ها به وجود می‌آوریم که این امر موجب می‌شود آنان در آینده، به خصوص در ارتباط با جنس مخالف، مشکلات زیادی داشته باشند، ضمن این که این حساس، استرس و اضطراب بیشتری را در کودک به وجود می‌آورد؛ بنابر این عملکرد و ساختار خانواده در عزت نفس فرد بسیار مهم است. فراموش نکنیم کودکان خیلی زود تشخیص می‌دهند که والدینشان تا چه حد برای خود و آن‌ها ارزش قائلند و مطابق آنچه می‌اموزند، رفتار می‌کنند.

تفاوت عزت نفس و اعتماد به نفس

عزت نفس یعنی داشتن اعتماد به نفس همراه با احترام به خود؛ بنابر این برای برخورداری از عزت نفس، لازم است اعتماد به نفس بالایی داشته باشیم. در واقع داشتن اعتماد به نفس حاصل نوع نگرش ما نسبت به خودمان است. وقتی ما از شایستگی‌ها، قابلیت‌ها و توانایی‌های خود آگاه نباشیم، اجازه می‌دهیم هر کس هرگونه می‌خواهد با ما رفتار کند. می‌توان گفت در صورتی که عزت نفس حاصل رفتار و نوع نگرشی است که دیگران با ما دارند و خودمان هم به مرور باور می‌کنیم نظر دیگران درست است و ما حتما همانگونه هستیم که آن‌ها می‌پندارند.

نشانه‌های عزت نفس در کودک

عزت نفس را می‌توان در حالات چهره، رفتار، صحبت و حرکات افراد مشاهده کرد. افرادی که عزت نفس بالایی دارند به روش‌های مختلف احساس خوبی را که نسبت به خود و دیگران دارند ابراز می‌کنند؛ در نتیجه دیگران هم نسبت به آن‌ها احساس خوبی پیدا می‌کنند. برعکس اشخاصی که عزت نفس پایینی دارند، احساس ناشی از ناسزاوار بودن خود را به دیگران منتقل می‌کنند. کودکانی که عزت نفس بالایی دارند، اغلب رفتار مستقلی از خود نشان می‌دهند؛ حتی با نگاهی به حیاط مدارس می‌توانیم متوجه شویم بچه‌هایی با عزت نفس بالا نیازی ندارند دائما کسی در کارهایشان کنترل داشته باشد. این کودکان اغلب دامنه وسیعی از هیجانات و احساسات مثبت خود را نشان می‌دهند؛ یعنی شادی و هیجانات آن‌ها را می‌توان به خوبی و راحتی در صورتشان مشاهده کرد؛ بنابر این می‌توان گفت از سلامت هیجانی برخورداند. ضمن این که ناکامی‌ها را هم به راحتی می‌پذیرند و تحمل می‌کنند. درواقع هیچ چیز برای آن‌ها خیلی غیر قابل تحمل نخواهد بود.

اما کودکانی که عزت نفس پایینی دارند معمولا توانایی‌های خود را دست‌کم می‌گیرند و فکر می‌کنند به تنهایی از پس هیچ کاری برنمی‌آیند و همیشه دوست دارند از زیر بار مسئولیت‌ها شانه خالی کنند؛ چون نمی‌توانند به تنهایی از پس آن‌ها برآیند و خیلی هم زود ناامید می‌شوند.

داشتن نگاه کمال‌گرایانه یا سیاه و سفید والدین نیز تاثیر مهمی بر کاهش عزت نفس کودکان دارد؛ زیرا موجب می‌شود اگر کودک در هر فعالیتی شکست کوچکی هم داشته باشد خود را ناتوان بداند و کلا آن کار را برای همیشه کنار بگذارد.

والدین برای پرورش عزت نفس کودک علاوه بر پذیرش بی قید و شرط او باید زمان زیادی را به بودن در کنار کودک و توجه دادن به او اختصاص دهند؛ به گونه‌ای که او باور داشته باشد شخص مهمی برای اعضای خانواده به شمار می‌رود.

 

منبع: دوهفته نامه موفقیت شماره ۳۴۴